Um einelti – Barnaheill

Samkvæmt þeirri hugmyndafræði og rannsóknum sem Vinátta byggist á er einelti félagslegt, menningarlegt og samskiptalegt mein en ekki einstaklingsbundinn vandi. Einelti er slæmt mynstur eða samskipti sem þróast í aðstæðum og umhverfi þar sem umburðarlyndi skortir gagnvart margbreytileikanum og viðmið um hvað sé „rétt“ eða „rangt“ eru ósveigjanleg. Einelti þrífst ekki síst í umhverfi sem börn hafa ekkert val um að vera í og komast ekki burt úr, svo sem skóla eða bekkjardeild.

Einelti eða samskiptamynstur sem getur leitt til eineltis eða útilokunar má rekja allt niður í leikskóla. Því er mikilvægt að strax í leikskóla sé byggt upp umhverfi og andrúmsloft þar sem einelti fær ekki að þróast.

Það sem einkennir barnahópa þar sem einelti nær ekki að þrífast er hár þröskuldur umburðarlyndis. Þar er samkennd, börnin njóta virðingar og viðurkenningar. Þau finna sér sinn eðlilega sess í hópnum, sama hver þau eru, hvernig þau líta út, hvaða hlutverki þau gegna og hvers þau eru megnug. Gildi margbreytileikans er virt og umburðarlyndi fyrir því að hópurinn er samsettur úr mismunandi einstaklingum með mismunandi einkenni og mismunandi styrkleika. Ekki er gert ráð fyrir að einstaklingar breyti einkennum sínum eða útliti til að falla í hópinn. Þar er jákvæður og góður skólabragur.

Í Vináttu er lögð áhersla á fyrirbyggjandi aðgerðir, samkennd, umhyggju, vináttu og vellíðan og efnið er því forvarnarverkefni gegn einelti. Vinátta nýtist þannig í því hlutverki skóla að stuðla að almennri menntun barna með áherslu á félags- og tilfinningaþroska og hæfni þeirra til að takast á við áskoranir daglegs lífs.

Guðni Th. Jóhannesson, forseti Ísalnds,
er verndari Vináttu

Birtingarmyndir eineltis

Einelti hefur ýmsar birtingarmyndir sem fela allar í sér einhvers konar niðurlægingu fyrir þann sem fyrir því verður:

Niðurlægjandi athugasemdir, t.d. hvað varðar útlit, klæðnað eða athafnir, uppnefni, fliss eða augngotur.
Útskúfun og afskiptaleysi. Barn má ekki vera með í leik eða er ekki boðið með á atburði, svo sem í afmæli. Það er ekki látið vita þegar eitthvað stendur til. Ekki er tekið tillit til skoðana og tillagna barns og þær virtar að vettugi.

Eigum er stolið, þær vanvirtar eða eyðilagðar.
Einstaklingur er þvingaður til að gera eitthvað sem brýtur niður sjálfsvirðingu hans og stríðir gegn réttlætiskennd.
Líkamlegt ofbeldi.
Sögusagnir og lygi eru bornar út um einstakling eða fjölskyldu hans.

Afleiðingar eineltis

Einelti getur haft alvarlegar afleiðingar fyrir þann sem fyrir því verður en einnig hópinn í heild þar sem einelti á sér stað. Rannsóknir á einelti sýna að þar sem einelti hefur fengið að þrífast í barnahópi án þess að brugðist sé við, hverfur samhygðin. Bæði fullorðnir og börn segja óhikað að sá sem varð fyrir einelti beri ábyrgðina. „Siðferðishrun“ verður þegar hópur skrúfar fyrir samhygðina, lokar augunum fyrir eineltinu eða telur það eðlilegt og jafnvel stuðlar að því að það er endurtekið aftur og aftur (Helle Rabøl Hansen, 2005).

Barn sem er forsprakki í einelti lærir að að því séu ekki sett mörk, lærir óeðlilega stjórnun og að komast upp með ofbeldi. Þau sem hjá standa fyllast gjarnan skömm og sektarkennd.

Einelti er oft fyrsta áfall í langri áfallasögu einstaklings. Með einelti brotnar sjálfsmynd og sjálfstraust minnkar. Barnið leitar viðurkenningar og verður berskjaldað fyrir annars konar ofbeldi.

Einelti veldur bæði andlegri og líkamlegri vanlíðan. Því lengur sem einelti fær að þrífast, því alvarlegri áhrif getur það haft á þau sem fyrir verða.

Sjálfsmynd barns er markvisst brotin niður og fer það jafnvel að trúa því að það eigi eineltið skilið og sé lítils virði.
Við langvarandi einelti getur hegðun og framkoma þess breyst og barnið verður ýmist hlédrægt, eða ágengt til að reyna að öðlast viðurkenningu.
Barnið missir trúna á sjálfu sér og missir traust til annarra.
Einelti getur líka valdið líkamlegum kvillum, s.s. verkjum í höfði og maga auk streitu. Barnið vill oft ekki fara í skólann og ber fyrir sig vanlíðan.

Þau sem hafa lent í langvarandi einelti geta átt erfitt með að tengjast öðrum tilfinningaböndum og/eða að trúa því að þau séu metin að verðleikum. Höfnunartilfinningin er sterk. Til lengri tíma getur einelti valdið kvíða og þunglyndi. Því er mikilvægt að þeir fái aðstoð við að byggja upp sjálfstraust og efla sjálfsmynd, en allra mikilvægast er að fyrirbyggja einelti.

Tekist á við samskiptavanda eða einelti

Þegar tekist er á við samskiptavanda eða ágreining er mikilvægt að allir komi út úr aðstæðum með reisn, en börnin séu ekki dregin í dilka sem gerendur eða þolendur, því þannig er vandinn ekki leystur þegar til langs tíma er litið. Skoða þarf hvernig hægt er að breyta aðstæðum barnanna og beita aðferðum eða setja reglur eða viðmið sem koma í veg fyrir árekstra eða útilokun einstaklinga. Því ætti ávallt að skoða hópinn sem heild en ekki einblína á að einhver sé slæmur og annar góður, ekki á geranda og þolanda.

Dæmi: Samskiptavandi kemur upp þegar fara á í gönguferð og börnin eiga að para sig saman tvö og tvö. Einhver verður út undan. Lausn til að koma í veg fyrir vandann: Börnin draga samstæðuspjöld áður en haldið er í göngu og þau sem fá samstæður ganga saman. Sams konar aðferðir er hægt að nota við hvers konar hópaskipti.

Hugtakið einelti merkir ekki alltaf það sama í hugum allra. Einelti er flókið fyrirbæri en mikilvægt er að foreldrar og starfsfólk skóla hafi sameiginlegan skilning á hugtakinu. Í Vináttu-verkefni Barnaheilla er gengið út frá því því að:

– Einelti sé hópfyrirbæri.
– Einelti sé oftast kefisbundið og markvisst.
– Einelti geti verið beint eða óbeint í formi útilokunar.
– Einelti eigi sér stað í félagslegu umhverfi sem barnið hefur ekkert val um að vera í.
(Rabøl Hansen og Henningsen, 2010).

Mikilvægt er að hafa í huga að þó að neikvæð samskipti eigi sér stað í barnahópi er ekki endilega um einelti að ræða. Einstaka árekstrar á milli barna, stríðni og önnur neikvæð hegðun er að sjálfsögðu ekki af hinu góða og vinna þarf með að bæta samskiptin og koma í veg fyrir að þessi samskipti verði ekki að einelti.

Samkvæmt Barnasáttmála Sameinuðu þjóðanna og öðrum íslenskum lögum eiga öll börn rétt á vernd gegn hvers kyns ofbeldi. Einelti er ofbeldi og því brot gegn mannréttindum barna. Þó að mikilvægast sé að fyrirbyggja einelti er jafnframt mikilvægt að öll sem hluti af hópi þar sem einelti á sér stað fái aðstoð og stuðning burt séð frá því að hversu miklu leyti eineltið beinist að viðkomandi. Mikilvægt er að þegar tekið er á einelti, sé ekki gert ráð fyrir að sá sem lendir í einelti þurfi að breyta klæðnaði eða öðru til að þóknast hópnum, heldur sé unnið með samskiptin í hópnum og virðingu fyrir margbreytileikanum.

Rætur eineltis

Einelti hefst oft vegna ótta við útilokun. Barn sem óttast að fá ekki að vera hluti af hópi tekur gjarnan til bragðs að útiloka annað barn eða börn og býr til einskonar virðingarröð í hópnum og vill stjórna hver fær að vera með og hver ekki. Að vinna með gildi Vináttu er góð leið til að koma í veg fyrir ótta við útilokun.

Einelti eða samskiptamynstur sem getur leitt til eineltis eða útilokunar á gjarnan rætur sínar að rekja allt niður í leikskóla. Því er mikilvægt að leikskólinn byggi upp umhverfi, þar sem einelti fær ekki festa rætur og þróast. Í Vináttu – Fri for mobberi er lögð áhersla á fyrirbyggjandi aðgerðir og er því forvarnarverkefni gegn einelti og best er að hefja vinnu með forvarnir um leið og börn hefja nám í leikskóla.

Í Vináttu eða Fri for mobberi er litið svo á að einelti sé ekki einstaklingsbundið vandamál, heldur félagslegt, menningarlegt og samskiptalegt mein. Samkvæmt verkefninu er einelti slæmt mynstur eða samskipti sem þróast í aðstæðum og umhverfi þar sem umburðarlyndi skortir gagnvart margbreytileikanum og þar með til mjög ósveigjanlegra viðmiða um það hvað sé „rétt“ eða „rangt“. Einelti þrífst ekki síst í umhverfi sem börn hafa ekkert val um að vera í og komast ekki burt úr, s.s. skóla, deild eða bekk. Alltaf skuli því skoða hópinn sem heild, en ekki einblína á að einhver sé slæmur og annar góður, ekki á geranda og þolanda. Verkefnið byggist því á að efla styrkleika hvers einstaklings og vinna með hópinn í heild, um samskipti, samlíðan, umhyggju, vináttu og vellíðan. Vinátta á því að stuðla að almennri menntun leikskólabarna í hæfni þeirra til að takast á við áskoranir daglegs lífs og í samskiptum við aðra. Vinátta leggur jafnframt áherslu á að starfsfólk skoði eigin viðhorf og samskipti, hvernig talað er við og um börnin, foreldra þeirra og annað starfsfólk.